Peter Kónya (ed.): ŽIDIA PRED A ZA KARPATMI V PRIEBEHU STÁROČÍ (Prešov, 2013)
V rokoch Holocaustii - Martyna GRĄDZKA: FUNKCJONOWANIE INSTYTUCJI OPIEKI NAD SIEROTAMI ŽYDOWSKIMI W OKUPOWANYM KRAKOWIE. KAZUS TOWARZYSTWA „CENTOS” I ZAKŁADU WYCHOWAWCZEGO SIEROT ŽYDOWSKICH (1939–1943)
Martyna GR4 DZKA Funkcjonowanie instytucji opieki пае1sierotami žydowskimi w okupo-wanym Krakowie. kazus lowarzyslwa „centos” i zakladu wychowawczego sierot žydowskich (1939 - 1943) zamknutej i otwartej. W ramach tzw. opieki zamknutej wyróžnia siy domy dia sierot, ktorých dzialalnosč i funkcjonowanie byty znacznie díužsze i nie ograniczaty siy jedynie do okresu wojny i okupacji. Takie placówki zazwyczaj posiadaty stosowne regulaminy przyjyč, a takže okrešlone zasady organizacji pracy, kadry wychowawców oraz со byto szczególnie wažne podezas okupacji, posiadaty tež pewne zapleeze gospodareze i finansowe. Ponadto, czysto w tých instytucjach prowadzono stat^, ciíjgtq opieky nad sierotami, o odgómie ustalonych granicach wiekowych (przewažnie od pi^tego do cztemastego roku žycia). Dla mtodszych sierot i niemowlat funkcjonowaty tzw. ochronki, w tym takže ochronki o przedwojennych tradycjach. Równiež w ramach tej dziatalnošci obejmowno podopiecznych stai^ opiekq, bez okreslenia konkrétnych godzin. W okresie okupacji w Krakowie zorganizowano tež instytucje opiekuňcze, w ktorých zajmowano siy dziečmi tylko przez kilka godzin w ci^gu dnia. Przyjmowano tam gtównie pótsieroty lub dzieci z ubogich rodzin3. Czíonkowie rodzin przyprowadzali dzieci i zostawiali je pod opiek^, kiedy sami przebywali w pracy. Oprócz wskazanych powyžej form opieki, utworzono takže rodzaje ošrodków opiekuňczych w azylach dla ludzi, czasowo przebywajqcych w „stolicy GG”. Ponadto, w okupowanym Krakowie funkcjonowata jeszcze tzw. opieka otwarta. Jak relacjonuje Aleksander Biberstein: „Opieka ta to kolonie, pótkolonie, schroniska, internáty, ogródki dzieciyce, žtobki, przedszkola, poradnie dla matki i dziecka, domy dla mtodziežy, patronáty, rodziny zastypeze, wsparcia, pomoc w dožywianiu i zaopatrywaniu w odziež”4. W wiykszošci šrodki materiálne na dziatalnošč opiekuňcz^ pochodzity z dobrowolnych datków spolecznosci žydowskiej, a w przypadku zakladów o dtugiej histórii stanowify takže efekt racjonalnie prowadzonej polityki fmansowej. Znacz^c^ instytucje, która sprawowata opieky nad sierotami žydowskimi przcbywajacymi w Krakowie byia krakowska agenda Centrali Towarzystw Opieki nad Dziečmi i Sierotami „Centos”. Aktywnošč tej organizacji dotyczyla glównie rožných form tzw. opieki otwartej, rzadziej zas catodobowych zakladów opiekuňczych. Towarzystwo powstalo w 1919 r. i funkcjonowalo w wielu miastach m.in. w Krakowie, oraz roztaczalo swoje opieky nad sierotami na prowincjach5. Glówna siedziba „Centosu” mieácila siy w Warszawie, zas w znacznej czyšci jego 3 AŽIH, sygn. 211/16, Žydowska Samopomoc Spoleczna, Sprawozdanie Towarzystwa Opieki nad Dziečmi i Sierotami „Centos" w Krakowie, k. 17-31; Zob.: K. Zimmerer, Zamordowany šwiat. Losy Žydów w Krakowie 1939 - 1945, Krakow 2004; T. Pankiewicz, Apteka w getcie krakowskim, Krakow 1982. 4 BIBERSTEIN, A. Zaglada Žydów w Krakowie. Kraków 2001, s. 247. 5 AŽIH, sygn. 200. Centos, czyli Centrála Towarzystw Opieki nad Sierotami, to instytucja, która w okresie przedwojennym opiekowala siy dziečmi žydowskimi. W ramach opieki organizowano wyjazdy na kolonie lub pólkolonie, pomoc w dožywianiu najbiedniejszych dzieci oraz zaopatrywanie ich w odziež itp. W znacznej czyšci prace Centosu subwencjonowane byty przez amerykaňski Joint. W 1919 r. zostala ona powolana jako Sekcja Opieki nad Dziečmi i Sierotami Žydowskimi przy Komitecie Pomocy Žydów Polskich. Od 1920 r. przystqpiono do organizowania samodzielnych Komitetów lokálnych, zaš 9 lutego 1923 r. powstal juž autonomiezny Zwiqzek Towarzystw Opieki nad Sierotami Žydowskimi. Uchwalony zostal takže štatút, który od tego czas regulowal rámy jego dziatalnošci.